Հույժ գաղտնի. «Ղարաբաղյան սինդրոմ»

Մեր հանրապետությունում գործում են բազմաթիվ հասարակական կազմակերպություններ և միություններ, որոնք զբաղվում են շրջակա միջավայրի, կենդանական ֆաունայի, էկոլոգիայի, հաշմանդամների և կանանց իրավունքների պաշտպանության գործերով: Սակայն մենք մոռանում ենք ամենակարևոր և հայրենանվեր հարցերից մեկը, ես կառաջարկեի այդ հասարակական կազմակերպությունների կողքին ավելացնել մեկը ևս և այն կոչել «Ազատամարտիկների իրավունքների պաշտպանության» կազմակերպություն: Կարծում եմ՝ այդ կառույցի հաջող գործունությունը կարելի է համարել հայրենասիրական և ազգանվեր: Շատերին տարօրինակ կթվա այս առաջարկությունը, սակայն հիմնավոր պատճառները կարծում եմ, որ կհամոզեն: Շատերը կմտածեն, որ կան բազմաթիվ երկրապահ վարչություններ և այլ հասարակական նմանատիպ կառույցներ, որոնք զբաղվում են ազատամարտիկների հարցով: Հասարակության մոտ ձևավորում են կարծիքներ, սակայն կարող եմ վստահել, որ այդ կառույցները չեն կարող կատարել այն գործը, որի մասին ասացի: Հաշվի առնելով այն կարևոր փաստը, որ Ազատամարտիկների Պաշտպանության կազմակերպությունը չպետք է կախում ունենա պետական կառույցներից՝ ո՛չ ՊՆ-ից և ո՛չ էլ իշխանություններից: Քանի որ, ինչպես ասացի, Երկրապահ Կամավորականների միությունը` դա սեփականաշնորհված կազմակերպություն է իր մասնաճյուղերով հանդերձ, և իսկական ազատամարտիկները, որոնք գրանցված են այդ մասնաճյուղերում, գրեթե կազմում են 0,5 %, և նրանց իրավունքները այդ մասնաճյուղերում սահմանափակվում են միայն անդամավճար մուծելով, քանի որ այդ մասնաճյուղերի շատ ղեկավարներ առանձնապես ազատամարտի հետ կապ էլ չունեն, այստեղ գործում են խնամի-ծանոթ հարաբերությունները: Իսկ իրականում հենց նրանք են որոշում պարգևատրել կամ չպարգևատրել այս կամ այն ազատամարտիկին: Ես իրականում չեմ ուզում վիրավորել այն վարչություններին, որոնք գործում են արդարության սկզբունքով, սակայն դրանք աննշան են, և նրանց համար դժվար է որևէ արդյունքի հասնել: Եվ վստահ եմ, որ նրանք ևս կհաստատեն այս խոսքերս: Այդպիսով ինչու՞մն է կայանում այն հարցը, թե ազատամարտիկները պաշտպանության կարիք ունեն: Ժամանակները փոխվել, պատերազմի ժամանակ ազատամարտիկներն էին պաշտպանում մեր ժողովրդին, իսկ հիմա եկել է ժամանակը, որպեսզի ժողովուրդը պաշտպանի իր իրական հերոսներին: Իսկ շատերը հարց կտան՝ այդ ինչպե՞ս եղավ, որ ազատամարտիկները պաշպանեցին երկիրը, ժողովրդին և սահմանները, սակայն անզորու են պաշտպանել իրենք իրենց: Դա հենց այդպես է, դեռևս պատերազմի տարիներին Ազատամարտիկների թիկունքում գործող պետական պաշտոնյաները ամեն ինչ անում էին, որպեսզի ոտնատակ տան ազատամարտիկներին և նրանց պատիվը, սակայն նրանք այդ ամենը տեսնելով և հասկանալով լռում էին, քանի որ երկրի առջև ծառացած վտանգը դա էր պահանջում, արտաքին թշնամու դիմաց հաղթելու համար պատրաստ էին և զոհաբերեցին իրենց կյանքը և անգամ արժանապատվությունը: Նրանք հասկանում էին, որ բարձաձայնելով և կտրուկ գործողությունների դեպքում կկորցնենք այն տարածքները, երկրում կբռնկվի քաղաքացիական պատերազմ, որը և խուճապի մեջ կգցեր առանց այն էլ սովի մատնված ժողովրդին, և այդ ամենը կհանգեցներ պատերազմի պարտությանը և կվտանգեր երկրի անվտանգությունը: Ազատամարտիկները, տանելով այդ ծանր բեռը, կարողանում էին լռել՝ տեսնելով իրենց հանդեպ իշխանությունների անուշադիր կեցվածքը, սակայն մտածելով, որ միգուցե հնարավոր է, որ հետագայում իշխանությունները կարողանան փոխվել, սակայն նրանց սպասումները այդպես էլ չարդարացան, չնայած նրան, որ կենդանի ազատամարտկներից շատերը դեռ հույսով սպասում են, որ երբևէ իրենց կհիշեն: Անցել է տասը տարի, այն ժամանակ ազատամարտիկներից շատերը միջին տարիքի էին, նրանցից ամենաերիտասարդները հիմա քառասունհինգ տարեկան են, որոնք համեմատաբար ավելի քիչ էին, իսկ զգալի մասը արդեն ալեհեր ծերունիներ են, որոնք այդպես էլ չեն տեսնի այդ արժանի գնահատականը: Պատերազով անցած ազատամարտիկներից շատերը մահացան չքավորությունից և սովից, գտնվեցին ազատամարտիկներ, որոնք այս լուսավոր դարում գնացին  ինքնասպանության,  և ինչու՞ մենք չենք տալիս այն հարցը, թե ինչու՞… Իսկ արդյոք ե՞րբ է գալու ժամանակը, որպեսզի արժանվույնս գնահատենք նրանց: Դեռևս պատերազմի սկզբից էլ Հայաստանի Հանրապետությունում իշխանությունների կողմից մշակվել է հույժ գաղտնի մի ծրագիր, որը և թույլ կտար հետագայում` պատերազմից հետո, կանխել այդպես ասած «Ղարաբաղյան սինդրոմի» տարածումը: «Ղարաբաղյան սինդրոմի» մասին բացատրությունը ես կտամ քիչ ավելի ուշ: Այդպես ասած հանրապետություն իշխանությունների հաշվարկի արդյունքը եղավ այն, որ մինչ պատերազմի ավարտը կանխամտածված ոչնչացվեցին իրենց համար հետագայում վտանգ «սպառնացող» հմուտ հրամանատարներին և անգամ ջոկատներ, պատկերացում կազմելու համար կարող եմ օրինակներ բերել: Հիշում եմ՝ 90-ականներին էր, երբ Լյուդմիլա Հարությունյանը ազգային ժողովի ամբիոնից իշխանություններին սթափեցնում էր՝ ասելով, որ «կռիվը կվերջանա, ու տղերքը սարերից կիջնեն և պատասխան կտա՛ք…»: Սակայն այս խոսքերը ոչ միայն Լյուդմիլան էր ասում, այլ ողջ ժողովուրդը՝ միայն հույսով սպասելով այդ օրվան: Ինչքանով հիշողությունս չի դավաճանում, Լյուդմիլա Հարությունյանի հարցմանը եղավ պատասխան Վազգեն Սարգսյանի կողմից, նա հանգստացրեց պատգամավորներին, որ Ղարաբաղյան պատերազմը ոչ Վիետնամական պատերազմ է և ոչ էլ Աղվանական: Այսինքն՝ հասկացնելով, որ Ղարաբաղյան պատերազմի ավարտից հետո Հայաստանում չի կարող բռնկվել Վիետնամական կամ Աղվանական սինդրոմների վարակը: Այսինքն՝ նա պարզ բացատրեց, որ Ղարաբաղյան պատերազմը վերջանալուց հետո այդ պատերազմի վետերանները երբեք չեն կարողանալու իրենց պահանջները թելադրել կամ պարտադրել իշխանություններին: Լյուդմիլա Հարությունյանը դեռևս չգիտեր Հայաստանի իշխանությունների կողմից մշակված գաղտնի մի ծրագրի մասին, որի մասին հիշատակեցի նախորդում, այդ միջոցառումները թույլ կտար, որպեսզի պատերազմից հետո իշխանությունները կանխեին բռնկված «Ղարաբաղյան սինդրոմը»: Ինչպես կարելի էր ասել՝ «Կռիվը վերջացավ, սակայն տղերքը, այդպես էլ չիջան սարերից»: Պարզաբանելով այդ սինդրոմ կոչվածի մանրամասները, որը իր հերթին մի մեծ աղետ է և չարիք` ոչ միայն իշխանությունների համար, այլև հասարակության: Դեռևս Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների կողմից Վիետնամական պատերազմի ավարտից հետո` 60 – 70-ականներին, ԱՄՆ – ը ընկղմվում է չհայտարարված պատերազմի մեջ, և այդ չհայտարարված պատերազմը սկսվել էր հենց իր երկրի վետերանների կողմից, որոնք, վերադառնալով նորմալ կյանքի, հայտնվում են սոցիալապես աղքատության մեջ, հաշված այն, որ նրանք պատերազմում անցնելով ստրեսային և հոգեկան ապրումների միջով, կորցնելով իրենց առողջությունը, վերադառնալով հայտնվում են մի միջավայրում, որտեղ իրեն ոչ մեկ չի սպասում, իհարկե չհաշված հարազատներին: Ժամանակին նրանք ամեն ինչ արել էին իրենց երկրի և պետության համար, իսկ հիմա նրանք դարձել են այդ պետության համար անպիտան մի գործիք, որին օգտագործելուց հետո դեն են նետել: Իշխանությունները անգամ չէին կարողանում ապահովել նրանց նորմալ աշխատանքով, բարոյազրկում և նվաստացնում առիթ էր դառնում ընտանիքների քայքայման և չքավորության: Վետերաններից շատերը, հայտնվելով այդ հոգեբանական ընկվաճության մեջ, չարանալով երկրի ղեկավարներից և անգամ հասարակությունից, նրանք շարունակում են իրենց «չավարտված պատերազմը» իրենք իրենց դեմ, և այդ ամենը հանգեցնում էր մի կատաղի առճակատման, այս անգամ սեփական իշխանությունների դեմ: Եվ գնալով խորանում էր այդ հոգեբանական վիճակը, վերածվում էր իրական պատերազմի, որի դեմ պայքարելը դառնում էր ավելի վտանգավոր: Հուսալքված վետերանները պատերազմից հետո կորցնում էին առողջությունը, ընտանիքները, հնարավորությունը, ապրելու ունակությունը և անգամ հույսը, նրանցից շատերը ինքնասպանությամբ վերջ տվեցին իրենց տառապանքներին, իսկ ովքեր համառ էին, փորձեցին զենքի ուժով վերադարձնել իրենց ոտնահարված բարոյականությունը հասարակության մեջ, դա մի հոգեվիճակ էր, որը կոչվեց «Վիետնամական սինդրոմ»: Վետերանները, միավորվելով իրենց ընկերներով կամ քրեական խմբավորումների մեջ, կիսեցին իսկական պատերազմ օրենքի և իշխանությունների դեմ: Եվ հոլիվուդյան հազարավոր ֆիլմեր նկարվեցին այդ թեմայով և շարունակում են նկարվել մինչ այսօր: Այդ իրավիճակը կրկնվեց նույն ձևով Սովետական Միությունում, երբ Ավղանստանի պատերազմից վերադարձան խորհրդային զինվորները, սակայն համեմատ ԱՄՆ-ի հետ՝ այստեղ քիչ ավելի մեղմ էր արտահայտված, Ավղանստանի պատերազմի վետերանները խմբերով մտնում էին քաղաքապետարաններ, դաժան հաշվեհարդար տեսնում պետական չինովնիկների հետ, նրանցից շատերը, միանալով քրեական խմբերին, դառնում էին ավելի վտանգավոր պետության համար: Իշխանությունները անգամ խուսափում էին գնալ նրանց հետ առճակատման՝ գիտակցելով, որ դա ավելի կբարդացնի նրանց վիճակը: Պատերազմական սինդրոմը, անկախ նրանից՝ առկա է եղել աշխարհի բազմաթիվ երկրներում, որտեղ մոլեգնում են պատերազմները, Աֆղանստանը, Արևմտյան Սահարա, հատկապես Կենտրոնական Ամերիկայի երկրները` Գվատեմալա, Էլ Սալվադոր, Կոլումբիա, շատ երկրներ, որտեղով անցել էր պատերազմի մրրիկը: Պատերազմներ տեսած երկրները միշտ վերապրել են այդ հակամարտությունների պտուղները: Անգամ Հայրենական և Քաղաքացիական պատերազմներից հետո էլ առաջ եկավ այդ պրոբլեմը: Մեր Կովկասյան տարածաշրջանում գոյություն ունեցող «Չեչենական և վրացական սինդրոմները»: Սակայն երևի համաշխարհային պատմության մեջ միակ երկիրը Հայաստանն էր, որտեղ պատերազմից հետո չբռնկվեց` «Ղարաբաղյան սինդրոմը»: Դա պայմանվորված է մի շարք գործոններով, որոնց մասին մենք լռում ենք: 1. Առաջին գործոնը այն էր, որ Ղարաբաղյան պատերազմը պարտադրված պատերազմ էր մեր հակառակորդի կողմից, և ազատամարտիկները կամավոր և գիտակցաբար գնացին պաշպանելու հայրենիքը: 2. Երկրորդ, որ մեր ազատամարտիկները այնքան հայրենասեր և խոհեմ գտնվեցին, որ, տեսնելով իրենց թիկունքում սեփական իշխանությունների դավաճանությունը, լռեցին՝ հասկանալով, որ իրենց դժգոհությունը և ընդվզումը կարող է երկիրը ներքաշել քաղացիական պատերազմի մեջ: 3. Իսկ երրորդ գործոնի մասին հիշատակեցի նախորդում: Հայաստանի Հանրապետություն իշխանությունները նախօրոք ձեռք էին առել համապատասխան միջոցներ, որոնց մասին կտամ մանրամասն բացատրություններ: Այդպիսով, ինչու՞ էր այդպես վստահ Վազգեն Սարգսյանը, երբ 1990 թվականին ելույթ էր ունենում Ազգային ժողովում: Այդ ժամանակ դեռ Ղարաբաղյան պատերազմը ակտիվ ընթացք էր ստանում: Ինչպես ասացի, նա այդ ժամանակ հանդիսանում էր Երկրապահ խորհրդի և Ազգային ժողովում Պաշտպանության հանձնաժողովի նախագահ, և նա գիտակցում էր, որ երկրի միակ պաշտպանները ազատամարտիկներն են, և հարկավոր էր անել ամեն ինչ, որպեսզի կազմակերպեր երկրի պաշպանությունը, սակայն չմոռանալով նաև Կրեմլի իշխանությունների կողմից հրահանգավորված առաջարկը: Այդպիսով բացելով հույժ գաղտնի պատմության մանրամասները: 1990 թվականին Մոսկվայից Երևան են ժամանում Ալեքսանդր Ռուցկոյի կողմից ուղարկված պատվիրակությունը (Руцкой Александр Владимирович Генерал-майор СССР), որը շատ խիստ պահանջներ էր դնում Հայաստանի իշխանությունների առջև: Հիշեցնեմ, որ Ալեքսանդր Ռուցկոյը զինվորական էր` գեներալ լեյտենանտ և Աղվանական պատերազմի մասնակից, Սովետական Միության հերոս, այդ թվում նաև ՌՍՖՍՀ-ի պատգամավոր, հանձնաժողովի նախագահ է այնուհետև ՍՍՀՄ Գերագույն խորհրդի պատգամավոր, Աղվանական պատերազմի վետերանների և հաշմանդամների միության նախագան: Այդպիսով 1990 թվականի Գեներալ Ռուցկոյի պատվիրակությանը գալիս է Հայաստան, նրանց դիմավորում են Հայաստանում համանման կազմակերպության անդամները: Ռուցկոյը շատ խիստ էր դրել հարցը, որպեսզի Հայաստանի Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետության նորընտիր իշխանությունները ապահովվեն Հայաստանում գտնվող Աղվանստանի վետերանների սոցիալական և տնտեսական պահանջները, այդպիսով նրանց հստակ նշված էր, որ այդ վետերաններին պետք է նշանակել հանրային սննդի օբեկտներ տնօրեններ, այսինքն, հանրախանութների և շուկաների: Իսկ իրենց հերթին էլ Կրեմլի իշխանություններին կհաջողվի այդ Հայաստանի «Աղվանցի» վետերանների միջոցով կանգնեցնել Ղարաբաղում և Հայաստանում նոր թափ առնող պատերազմը: Հայաստանի իշխանությունները բավարարեցին Ռուցկոյի պահանջները, և Աղվանական պատերազմի մի շարք վետերաններ զբաղեցրին մի քանի հանրային խանութների տնօրինությունը: Սակայն սա վերաբերվում «Աղվանցի» վետերանների նեղ շրջանակին միայն: Այդպիսով հաշվի առնենք, որ դեռևս ոչ մեկ չէր կարող գուշակել, որ մեկ տարի հետո քանդվելու է Խորհրդային Կայսրությունը: Անգամ չգուշակեցին Խորհրդային գլխավոր հետախուզությունն և անվտանգությանը կոմիտեն ( Военная разведка ГРУ СССР – КГБ): Հաշվի առնելով գեներալ Ռուցկոյի փորձը, քանի որ նա հանդիսանում էր Խորհրդային հետախուզության ամենահմուտ մասնագետներից մեկը, նա փորձում էր Հայաստանի Աղվանական վետերանների միջոցով իրագործել որոշ ծրագրեր, որոնք անհայտ են սակայն հիմնականը կարելի էր պատկերացնել որ ավելի մտահոգված էին կարգավորել տարածաշրջանի կայունությունը, համանման պատվիրակություն հնարավոր է, որ ուղարկված լինի նաև Բաքու, որպեսզի պայմանավորվեն նույն տարբերակը ադրբեջանցի վետերանների հետ: Սակայն այդ պատվիրակության հանդիպումը Վազգեն Սարգսյանի հետ դարձավ ճակատագրական, քանի որ այդ հանդիպումը եղել է փակ դռների ետևում, և այդ ամենի մանրամասները կմնային այդպես անհայտ, եթե պատահական այդ հանդիպմանը չմասնակցել է Վազգեն Սարգսյանի մտերիմներից մեկը, որը Ղարաբաղյան պատերազմի իրական հերոսներից է: Անվտանգության համար չեմ նշում այդ բարձրաստիճան հրամանատարի անունը: Այդպիսով չեմ նշում այդ հանդիպման մանրամասները, սակայն կցանկանայի շեշտել այն փաստը, որ Ռուցկոյի պատվիրակները Վազգեն Սարգսյանին հասկացնում են, որ նա հետագայում կանգնելու է մի փաստի առջև, որը և կոչվում է` «Պատերազմի սինդրոմ»: Ճիշտ է, Վ. Սարգսյանը չփորձեց դա ընդունել որպես լուրջ պրոբլեմ, քանի որ երկրում ավելի բարդացող իրավիճակը այլ մոտեցում էր պահանջվում: Այդպիսով, Ռուցկոյի պատվիրակների խորհուրդը կարծես թե իր հետևանքները թողեցին Վ. Սարգսյանի վրա, որն էլ կարծես անտարբեր չեղավ այդ խորհրդին հետևելու: Քանի պատերազմը շարունակվում էր, նրանք այդ ծրագրի շրջանակում փորձում էին գտնել հավատարիմ զինակիցներ, որոնց տալով պաշտոնների և իշխանություն կարող էին ապահովել իրենց դիրքերը, ժամանակի հետ էլ նրանց ձեռքով ոչնչացնել ապագայում իրենց իշխանության դեմ ընդվզող ազատամարտիկներին: Չնայած մինչև Ռուցկոյի պատվիրակության այցը ՀՀՇ-ական գործիչները, նախօրոք որդեգրել էին իրենց դիրքերը ամրապնդելու քաղաքականությունը, որի արդյունքում կամ պատահական պատահարներից անհայտ պատճառներով ոչնչացվեցին մի շարք աչքի ընկնող երիտասարդներ և մտավորականներ: Ինչպե՞ս էր այդ ամենը կազմակերպված, և ո՞րն էր իշխանությունների ամրապնդման ծրագիրը, այն որ ՀՀՇ-ականների կողմից գործում էին զինված խմբեր, դա հասկանալի էր, նրանք չէին կարողանում իրենց իշխանությունը ապահովվել ՀԱԲ-ի տարբերակում: ՀԱԲ-ի ղեկավարներին, որոնք չէին ընդունում ՀՀՇ-ական գործիչների քաղաքական հայացքները, և շատ դեպքերում, օգտագործելով խորամանկ քաղաքականություն, Երևանում տիրում էր անկայուն մթնոլորտ, գիշերային փոխհրաձգություններ, որը և վախեցնում էր ազգաբնակչությանը: ՀՀՇ.-ն օգտագործելով քարոզչական մեքենան փորձեց ժողովրդին հանել ՀԱԲ-ի դեմ: Չեմ փորձի արդարացնել ՀԱԲ-ին, քանի որ իրոք այդ խմբավորման մեջ քրեական տարրերի առկայությունը շատ էր: Սակայն ինչ որ ծրագրել էին ՀՀՇ- ականները դա վտանգավոր քայլ էր: Շրջանցելով այդ դեպերը, անցնեմ կարևոր հարցին` իշխանությունների այդ գաղտնի ծրագրի մանրամասնություններին: ՀՀՇ-ական գործիչները հասկանում էին և պատկերացնում էին ազատամարտիկների երազանքների և նպատակի հստակ պատկերը, այսինքն՝ այդ պատկերը հետևյալն էր` Հայաստանը տեսնել ազատ անկախ և ուժեղ, որտեղ կգնահատվեն հայ մարդու իրավունքները և ազատությունը: Իսկ քանի որ նրանք այդ գաղափարախոսությունով են ելել պաշտպանելու հայրենիքը, ապա նրանք պատրաստ են ամեն գնով հասնել այդ գաղափարի իրականացմանը: Սակայն իշխանությունների ծրագիրը կարծես տարբերվում էր այդ ծրագրից: Քանի որ նրանց բռնած ուղին տանում էր դեպի կապիտալիզմ, նույնիսկ կարելի է ասել իմպերիալիզմ, և ինչպես հասկանալի է, կապիտալիստական հասարակարգում մարդու իրավունքները սահմանափակվում են այնտեղ, որտեղ սկիզբ է առնում դասակարգային բաժանումը: Իսկ ՀՀՇ-ի որդեգրված այդ ուղին կարող էր փլուզվել միայն հենց այդ ազատամարտիկների շնորհիվ, քանի որ նրանք չէին հանդուրժի սեփական ժողովրդին հարստահարող և կողոպտող իշխանավորներին լուռ և խոնարհ ծառայել: Ուստի քանի շարունակվում էր պատերազմը, հարկավոր էր կազմակերպել այդ գործընթացը, որը թույլ կտար ժողովրդի աչքից հեռու իրագործել դավադիր ծրագիրը: Ռուցկոյի պատվիրակների այցից հետո արդեն նկատելի էր դառնում Վազգեն Սարգսյանի հարաբերությունների կտրուկ վատացում ազատամարտիկների հանդեպ, այսինքն իր ասելով «զինակից ընկերների» հանդեպ: Այդ պատճառով սկսեց նա ավելի վստահել և նախապատվությունը տալ ՆԳՆ-ի աշխատակիցների վրա, քան այսպես կոչված «զինակիցներին»: Չնայած որ ինչպես ասացի նա սկսում էր կամաց- կամաց իր կողմը գրավել իր կողմակիցներին, որոնք անգամ հեռու էին հայրենասիրական գաղափարախոսությունից, փոխարենը կարող էին հպատակվել և կատարել ցանկացած հրաման, անգամ սեփական ժողովրդի գնդակահարելու հրամանը կատարելով: Այդպիսով այդ գայթակղիչ առաջարկի շնորհիվ նա կարողացավ հավաքել իսկապես մի «զինակիցների թիմ», որը պատրաստ էր ամեն ինչի, իսկ նրանց իսկ ձեռքով կամաց-կամաց ոչնչացնել հայրենասեր և ազգասեր անհատականություններին: Շատերը չգիտեն 50-ական թվականներին Խորհրդային Հայաստանում տեղի ունեցող մի շարք գաղտնի գործարքներ, որոնց ետևում կանգնած էին Կոմունիստական կուսակցական որոշ գործիչներ, ՊԱԿ -ի գլխավորությամբ, և նրանք կարծես վերցնելով այդ փորձը օգտագործեցին ազատամարտիկների տարբերակում: Հարցը նրանումն էր, որ 50-ական թվականներին Ստալինի մահից շատ քրեական հեղինակություններ ազատվեցին և վերադարձան, սակայն իշխանությունների կողմից նրանց դեմ պայքարելու համար խուլիգաններից գրպանահատներից ստեղծում են մի գաղտնի կառույց` «Գվարդիականներ» անուններով և հենց նրանց միջոցով էլ հաշվեհարդար էր տեսնում քրեական աշխարհի ներկայացուցիչների դեմ: Չնայած ինչքանով պատմում են այդ պատմության մասին տեղյակ մարդիկ հետագայում հենց նույն այդ «Գվարդիականները» դարձան ավելորդ բեռ իշխանությանների համար, չնայած նրանց հարցերը լուծելը բարդ գործ չէր այն ժամանակվա իշխանությունների համար: Չնայած որ ինչպես ասում են իշխանությունները` «Ուրիշի ձեռքով շագանակներ հանեցին կրակից»: Խորհրդային Իշխանությունների այն տարիների «Գվարդիականների» քայլերը հասկանալի էին ուղղված էին քրեական աշխարհի դեմ, իսկ ՀՀՇ – ական իշխանավորների կողմից ստեղծված քրեական` Աֆ-ի ջոկատները ստեղծված էին ու՞մ պատժելու համար, ազգային գաղափարին նվիրված տղաների՞ն, երկրի ժողովրդի պաշտպանի դեմ, թե՞ իրենց իշխանությունը և կարողությունները պահելու համար: Նշանակում է եկած ռեժիմը ավելի բարբարոս և դածան էր քան Խորհրդային համակարգը: Նշանակում է, որ այդ հրեշավոր հաշվեհարդար սեփական ազգի դեմ, ավելի սարսափելի է քան Բերիայի և Ստալինյան Գուլագները: Ղարաբաղյան Պատերազմի ժամանակ բազմիցս անգամ դաշտային հրամանատարներ դժգոհություններով և հանդուգն քայլերով սպառնացել են իրենց «զինակից» Վազգեն Սարգսյանին իր անփույթ և անպատասխանատու քայլերի համար, չնայած հետագայում այդպիսի մարդիկ տարբեր առիթներով կամ մարտադաշտում ընկան` թշնամու գնդակից, կամ էլ յուրայինների դավաճանության հետևանքով, այդպիսի մարդկանց թվին կարելի է գումարել` ԼՂՀ առաջին նախագահ Արթուր Մկրտչյան, Գնդապետ Վլադիմիր Կարապետյանը, Նորիկ  Դանելյանը,  Մոնթե Մելքոնյանը, Աշոտ Ղուլյանը` Ասկոլկեն և մի շարք հայրենասեր գործիչներ: Իսկ գեներալ Ռուցկոյի հայ գործընկերների մասին շարունակում ենք լռել, հնարավոր է, որ նրանք ինչ որ կապ ո ւնենաին այդ գործընթացների հետ, սակայն հետագայում նրանց գործունեությունը Լևոն Տեր-Պետրոսյանին թիկնազորում առիթ էր տալիս խորհել: Ինչպես ասացի սա վերաբերվում է Աղվանստան ծառայած մի խումբ վետերանների, որոնք իշխանությունների կողմից ստացան հասարակական օբեկտների այդ յուղոտ պատառը: Ինչպես գիտենք այդ նույն « Աղվանցիներից» էին նաև Դուշման  Վարդանը (Վարդան Ստեփանյան) և մի շարք տղաներ, որոնք միավորվելով Սմբատ Հակոբյանի հետ կազմեցին «Ազգային Լեգիոնը», որի գործունեությունը երկար չտևեց, այդ խումբը տրոհվեց և հայրենիքին նվիրված հեռացան « Աղվանցիները » այդ ջոկատից, մնացածները մնացին, դառնալով Լևոն Տեր-Պետրոսյանին թիկնազորի հավատարիմ անդամները: Երևի հենց այդ ժամանակ էլ Դուշման Վարդանը նկատել էր այդ և առանձնանալով նրանցից, դարձել էր դաշտային հրամանատար: Նույնիսկ Դուշման Վարդանը խորհուրդ էր տվել այդ « Աղվանցիներին » հեռանալ հանցագործ ճանապարհից: Այդ թվում մի շարք Աղվանցիներ, որոնք մեր Ազատամարտի առաջին շարքերում էին կռվում անձնվեր կռվեցին  մինչև  վերջ, զոհվելով հերոսի նման: Պատերազմական գործողությունների ընթացքում թիկունքից  անկատ ոչնչացված ըմբոստ հրամանատարի մահը իշխանությունները ներկայացնում էր որպես ճակատային գծում զոհված: Այդ թվում նաև պատերազմի վերջում հմուտ ազատամարտիկների ջոկատները ուղղորդվում էին ականապատված տարածքներում գրոհ կազմակերպելու համար, և այդպիսի «հմուտ հրամանատարներից » մեկը` 5- րդ հաղթական բրիգադի հրամանատար` Վազգեն Սարգսյանի սանիկ` գնդապետ Մանվել Գրիգորյանն էր: Այս ձև վարվում էին Խորհրդային իշխանությունները Հայրենական պատերազմում «Տուգանային մահապարտների գումարտակները» որոնք ՆԿՎԴ-ի գնդացիրների կրակի տակ գրոհի էին նետվում: Սակայն մեր Ազատամարտիկները ոչ դասալիքներ էին և ոչ հանցագործեր, նրանք հայրենիքի պաշտպանելու համար կամավոր էին գնում ականների վրա, առանց քննարկելու այդ հրամանը: Այստեղ ոչ թե պատերզմի ընթացքից էր կապված նրանց լինելու և չլինելու հարցը, այլ դավաճանության և անհեռանկար «հրամանատարների» քայլերից: Շատ դեպքերում ճակատային գծում չպլանավորված գործողությունների արդյունքում հայկական ջոկատները իրար դեմ կռիվ էին մղում չիմանալով անգամ, որ կռվում են հենց յուրայինների դեմ: Տաքուկ առանձնասենյակներում որոշումներ էր կայացվում, որոնք խլում էին հարյուրավոր կյանքեր, որոնց  ետևում ընտանիքներ էին` կանայք և երեխաներ: Իսկ արդյունքում այդպիսի արկածախնդիրները հետագայում դարձան զորավարներ և քաղաքական գործիչներ: Եվ նրանք ամեն ինչ արեցին որպեսզի այդ հաղթանակների դափնիները իրենց շնորհվեն, ամեն ինչ արեցին որպեսզի իրենց անուներով գրքեր և սուտ պատմություններ հյուսվեն: Ղարաբաղյան պատերազմի իրական պատկերը դեռ բացահայտված չէ, իրական էլ չէ « փորփրել » այն, քանի որ այդ ամենը մնաց հաղթանակի ստվերում, սակայն հարկավոր է այդ սխալներից դասեր քաղել, որովհետև պատերազմը դեռ ավարտված չէ: Արդյունքում Ազատամարտիկները այդպես լռեցին և լռելով կարողացան տանել իշխանությունների կողմից իրենց համար նախատեսված դառնությունների ու դժբախտությունների փշոտ արահետը: Պատերազմի ավարտից հետո իշխանությունները փնտրեցին քավության նոխազ և դրանք եղան նորից նրանք` Ազատամարտիկները: Իրավապահպան մարմինների տրված արտոնությունները, ռազմական ոստիկանությունում կաշառքով «դեսանտ » իջած զինվորական կոչեցիալներին` գնդապետ Վահրամ Խոռխոռունու պես « Ազգային հերոսները » որոնք ավելի սարսափելի դահիճներ էին քան ՆԿՎԴ-ի ոճրագործները: (Վահրամ Խորխոռունի. Հ Հ պաշտպանության փոխնախարար, գնդապետ: Սպանվել է 1998 թվականի դեկտեմբերի 10-ին՝ իր բնակարանի շքամուտքում, հրազենից: Սպանությունը բացահայտված չէ): Նրա հրամանով Ռազմական  ոստիկանությունում  մի զինվորի այդպես ասած իրենց լեզվով «Նստացրել են շշի վրա» բռնաբարելով նրան: Այդպիսով իշխանությունները անօրինական զենք և զինամթերքի անվան տակ ձերբակալվեցին հարյուրավոր Ազատամարտիկների այնուհետև հորինվեց ինչ որ Դաշնակցական «Դրո» կառույցը, որը հնարավորություն կտար իշխանություններին ժողովրդի անվտանգության ապահովելու անվան տակ ոչնչացնել և ձերբակալել ազատամարտիկներից շատերին: Երկրում տիրում էր Ստալինյան և Բերիական ռեժիմը: Գործում էր Կոմունիստական Դիկտատուրայի ամենախիստ միջոցները, իշխանությունները գործ էին դնում նաև վարկաբեկումը անգամ` հայրենիքի դավաճանության տակ էին ձերբակալվում ազատամարտիկներ: Սակայն կար և մեդալիոնի հակառակ կողմը, բերեմ միայն մեկ օրինակ փորձելով տալ միայն նրա անունը: ՆԳՆ համակարգում աշխատող` Մուրադը բարձրաստիճան` Վազգեն Սարգսյանի զինակիցներից   մեկը` Մուրադ Կիրակոսյան    կապնվելով Թուրքիայում գտնվող քրդերի հետ նրանց էր վաճառել խոշոր եղջուրավոր անասուններ, սակայն դա ավելի սարսափելի չէր լինի եթե նրանք քրդերին չվաճառեին մի հայ կնոջ, աղմուկը շատ մեծ էր և հարցը հասավ արդեն զենքին: Միայն Վազգեն Սարգսյանի միջամտելուց հետո, ինչպես իրենք են ասում  այդ միջադեպը  « ջրեցին գնաց »: Ինչու՞ էր դա այդպես, ի՞նչ խաղ էր, այդպիսի մարդիկ իրենց իշխանությանը վտանգ չէին սպառնում, քանի որ նրանք էին պատմություններ ստեղծելու չեղած « հերոսների » շուրջ: Պատերազմից անցել է տասը տարի սակայն այդ նվաստացած դեգերումների միջով անցած Ազատամարտիկները հայտնվել են բառիս բուն « բոմժի » կարգավիճակում, ինքներդ տեսեք մեր իշխանությունները Ազատամարտիկ ասելով նկատի ունեն միայն  զոհված Ազատամարտիկներին, հեռուստատեսային քարոզներով և մեծ տոնակատարություններով հիշելով մեր զոհված ազատամարտիկներին, դա շատ լավ է և խրախուսելի, սակայն ինքներդ տեսեք ոչ մի խոսք կենդանի ազատամարտիկների մասին, որոնք հայտնվել են չքավորության մեջ, քանի որ իշխանությունները վստահ են որ զոհվածները իրենց գահին չեն կարող  սպառնալ: Սակայն այն որ նրանք վախենում են այն թշվառ և անճար Ազատամարտիկներից,  որոնք անգամ դեղորայքի համար գումար չունեն դա փաստ է: Ազատամարտիկների  սպանդը  շարունակվեց նաև Ռոբերտ Քոչարիանի իշխանավության օրոք և մինչև հիմա շարունակվում է կարժես դա արդեն ավանդույթ է դարձել մեր իշխանություննեի մոտ: Տասնամյակներ է անցել և իշխանությունները համոզվեցին որ Ղարաբաղյան պատերազմի վետերանները երբեք էլ « Ղարաբաղյան Սինդրոմով » չեն տառապել, և երբեք էլ նպատակ չեն ունեցել իրենց պահանջները թելադրել Հայաստանի իշխանություններին, սակայն այնուամենայնիվ նրանք վախենում են նրանցից, որովհետև հասկանում են որ երբևէ կգտնվեն ազատամարտիկներ, որոնք ժողովրդին կուղորդեն դեպի ճշմարիտ ուղղին: Պետական կառույցների կողմից ստեղծվել են հասարակական տարբեր կառույցներ, որոնք ընդհանրապես կապ չունեն Ազատամարտիկների հետ, անգամ ՊՆ-ի թոշակավորման հանձնաժողովը, որի եզրակացության հիման վրա թոշակավորվում են վիրավոր և հաշմանդամ ազատամարտիկները, այդ  եզրակացությունների  դիմաց բժիշկ կոչեցիալները առանց ամաչել կաշառք են պահանջում: Չհաշված որ նրանց եզրակացության հիման վրա հարյուրավոր քաղաքացիներ, որոնք կապ չունեն ազատամարտի հետ թոշակավորվել են որպես «Ազատամարտիկներ » : Կցանկանաի բերել մեկ օրինակ: Արտաշատի շրջանի Մխչյան գյուղի ազատամարտիկներից մեկի հազար դրամ էլեկտրաներգիայի պարտքի դիմաց բնակարանը հոսանքազրկել են, հարևանների բողոքին էլեկտրոցանցի աշխատակիցը պատասխանել է, որ դա ռուսական ընկերություն է ու նրանց չի հետաքրքրում, ազատամարտիկ ով  լինելը: Ահա ի՞նչ կարելի է պատասխանել  այդ մարդ կոչեցիալին, որի ետևում կանգնած  են մեր իշխանությունները, նրա մեղադրել չի լինի քանի որ դա արվել և արվում է պետական պաշտոնյանների հովանավորությամբ: Իսկ ամենահետաքրքիրը այն դեպքն է, որը կարելի է անունով կոչել Արտաշատի  երկրապահ վարչության Քարտուղարուհի` Մարիետայի ամուսինը հարբած խրախճանքից վերադառնալիս իր ընկերուհիների հետ ենթարկվում է ավտովթարի, իսկ արդյունքում այն եղավ,  որ  Մարիետան  դարձավ  «զոհված  ազատամարտիկի այրի»  իսկ ընտանիքը  «զոհված ազատամարտիկի ընտանիք»: Ա՛յ տեսնու՞մ եք, թե հաջողությունը ոնց է իր ոտքով գալիս, մեկ կրակոցով, ոչ թե երկու, այլ մի քանի նապատակ…  Այդպիսով Մարիետան ազատվեց` դավաճան ամուսնուց, հետո էլ կարողացավ օգտվել զոհված ազատամարտիկների ընտանիքներին նախատեսված արտոնություններից, նույնիսկ ես վստահ եմ, որ ավելին, քան հասնում է: Այդպիսով ինչպե՞ս կարելի է ավարտել Լյուդմիլա Հարութունյանին ասելով, որ «Պատերազմը ավարտվեց, սակայն տղերքը սարերից այդպես էլ չիջան, որպեսզի պայքարեն գոնե իրենք իրենց պաշտպանության և իրավունքների համար»: Ազատամարտիկներից շատերը հեռացան կյանքից չքավորության և դժբախտության մեջ, մի թե մեր ժողովորդը ընդունակ է մեր իշխանությունների պես ոտի տակ տալ այդ ազնվասիրտ մարդկանց: